سیاه‌مشــــــــــــــــــــــــــــــــق

5- شاعر همشهری؛ معزی تربتی (؟؟8 تا ؟؟9)

از زمانی که نوشتن راجع به شاعران تربت حیدریه را شروع کرده‌ام، سعی‌ کرده‌ام تا جایی که می‌توانم اطلاعات صحیح جمع‌آوری کنم و شاعران همشهری را هر چه کامل‌تر معرفی کنم. در چند ماه اخیر نوبت به معاصرین رسیده است و خوشبختانه به دلیل نزدیکی زمانی، از اغلب این شاعران اطلاعات بیشتری در دسترس است. خوانندگان عزیز بسیار لطف خواهند کرد اگر اطلاعات تکمیلی خود را برای من از طریق آدرس siyah_mast@yahoo.com بهمن صباغ زاده ارسال کنند. دوستان شاعر همشهری (ولایت زاوه، شامل: زاوه، تربت، رشتخوار، مه‌ولات) هم می‌توانند زندگی‌نامه و آثار خود را از طریق همین آدرس برای بنده ارسال کنند. اگر نمی‌دانید از کجا شروع کنید، من چند سوال در بخش فراخوان نوشته‌ام که با جواب دادن به آنها و ارسال جواب‌ها به من، خواهم توانست زندگی‌نامه‌ی شما را بنویسم. امیدوارم این وبلاگ در آینده به منبع قابل اعتمادی راجع به شعر تربت حیدریه و شاعران این خطه تبدیل شود تا راه برای محققانی که در آینده راجع به این موضوع‌ها تحقیق خواهند کرد، هموارتر شود.

در شرح حال‌هایی که قدما در شرح حال شاعران می‌نوشته‌اند غالبا در مورد شاعری کهمعروف نبوده است به آوردن یکی دو جمله در احوال آن شاعر و ذکر یکی دو بیت از اشعاروی بسنده می‌کرده‌اند. در گذشته شاعران همه تخلص داشته‌اند و آن‌ها را با تلخص ونام شهر زادگاه‌شان یا به ندرت شهر محل سکونت‌شان می‌شناخته‌اند مانند فردوسی طوسی،ثنایی غزنوی، سعدی شیرازی و ... . شاعرانی در نامشان پسوند «تربتی» یا «زابی» آمدهاست از منطقه‌ی تربت حیدریه‌ی امروز بوده‌اند چون شاعران تربت جام را با پسوند جامیمی‌شناخته‌اند. در چند هفته‌ی اخیر چند تن از این شاعران را معرفی خواهم کرد. شاعراین هفته معزّی تربتی است که شرح حال و شعر وی در تحفه‌ی سامی آمده است اما قبل ازخواندن آن از شما می‌خواهم مختصری از زندگی‌نامه‌ی نویسنده‌ی این شرح حال بخوانید.

یکی از تذکره‌نویسان دوره‌ی صفویه مشهور به سام میرزا،ابوالنصر سام میرزاصفوی (923 تا 974 هجری قمری تا 896 تا 945 هجری شمسی) است که شرح حالی از شاعراننوشته که به «تذکره‌ی سامی» یا «تحفه‌ی سامی» معروف است. سام میرزا که از فرزندانشاه اسماعیل بوده است است در سه‌شنبه ۲۴ مهر ۸۹۶ ه.ش (۲۱ رمضان ۹۲۳ ه.ق) به دنیاآمد. برادر بزرگ وی موسوم به شاه تهماسب یکم در سومین لشکرکشی خود به خراسان در سال۹۱۳ه.ش (۹۴۱ ه.ق)، سام میرزا را که نوجوانی بیش نبود با خود با خراسان برد و وی رابه فرمانداری هرات برگزید و سرپرستی او را به آغزیوار خان سپرد. سام میرزا به تحریکاطرافیانش یکبار به سرپیچی از برادرش پرداخت، ولی بعداً پشیمان شد و از شاه تهماسبیکم درخواست بخشش کرد. شاه تهماسب، سام میرزا را بخشید و او را از خراسان به قزوینآورد و نزد خود برد و مدت ۱۲ سال او را ملازم خود قرار داد. در سال ۹۲۸ ه.ش (۹۵۶ه.ق) سام میرزا از برادرش شاه تهماسب درخواست کرد که به او اجازه دهد که در محلیساکن شود و به عبادت بپردازد. شاه تهماسب هم، تولیت بقعهٔ شیخ صفی‌الدین وفرمانداری اردبیل را به او داد. در این مدت که سام میرزا در اردبیل به سر می‌برد،محضر او محل رفت و آمد دانشمندان و فاضلان و شاعران و هنرمندان بود و خود وی کتابیبه نام تذکره سامی یا تحفه سامی را که دربارهٔ شعر و شاعران است، به نگارش درآورد. در سال ۹۴۰ ه.ش (۹۶۹ ه.ق) سام میرزا از شاه تهماسب خواست که او را به خراسانبفرستد؛ شاه نیز موافقت کرد، اما بعد به تحریک مغرضان پشیمان شد و سام میرزا را بادو پسر خردسالش به دژ قهقهه (در نزدیکی اردبیل) فرستاد. سرانجام در سال ۹۴۵ ه.ش (۹۷۴ه.ق) به دستور شاه تهماسب، سام میرزا و پسرانش را به همراه پسران القاس میرزاکه در آن دژ بودند، به قتل رساندند.

سام میرزا نوشته است: «معزی لَنگ از ولایت زاوه خراسان است و از شعر همین تخلص را داشت و در عمر خود همین یک بیت را سروده است:

دل مانده می‌روم ز سر کوی یار خویش

آری به دل نرفت کسی از دیار خویش»

با توجه به این‌که سام میرزا در دوره‌ی صفیه می‌زیسته است بعید نیست که معزی هم از شاعران دوره‌ی صفویه باشد که احتمالا با شاعر همروزگار بوده است. از آن‌جا که وقتی سام میرزا به تخلص شاعر اشاره می‌کند از فعل ماضی استفاده می‌کند احتمال می‌رود که در زمان نگارش تحفه‌ی سامی (حدود 930 هجری قمری) معزی از دنیا رفته بوده است به همین دلیل می‌شود حدس زد که معزّی در قرن نهم و دهم می‌زیسته است. از بیتی که سام میرزا از معزی نقل کرده است به طور یقین می‌شود گفت که وی تنها این بیت را نداشته است و شاعری که چنین بیتی می‌گوید حتما در شعر سابقه و تجربه‌ی خوبی داشته است.

بهمن صباغ زاده

***